Słowniczek Forteczny

Nasz słowniczek forteczny to zestaw pojęć, dzięki którym łatwiej będzie zrozumieć budowę i charakterystykę poszczególnych obiektów militarnych, nie tylko tych, które należały do Festung Breslau.

Ambrazura: otwór strzelniczy, strzelnica, w tym zwłaszcza artyleryjska
Bark: część budowli obronnej, w szczególności bastionu lub fortu, zwrócona w stronę sąsiedniego bastionu bądź też fortu, umożliwiająca ostrzeliwanie przestrzeni między obiektami fortyfikacyjnymi. Bark łączy czoło i szyję dzieła.
Basteja: obiekt stanowiący ogniwo ewolucji występujące między basztą a bastionem. W bastejach ustawiano działa zdolne ostrzeliwać kurtyny i przedpole. Basteje miały półokrągłe czoła, a kiedy były mocno wysunięte przed kurtynę, połączone z nią szyją, powstawały barki.
Bastion: obiekt fortyfikacyjny założony na planie pięcioboku, powiązany z kurtynami. Skuteczną obronę zapewnia bastionom silna geometryzacja, dzięki temu możliwe (w przeciwieństwie do bastej) jest teoretycznie ostrzeliwanie przestrzeni wokół sąsiednich bastionów (gdyby były atakowane) kurtyny i przedpola. Bateria — obiekt fortyfikacyjny, będący połączeniem kilku lub kilkunastu stanowisk działowych; budowano baterie odkryte i opancerzone.
Blokhauz: schron zdolny do prowadzenia z niego ognia okrężnego, zazwyczaj niewielki. Blokhauzy stosowano między innymi w umocnieniach mostów kolejowych — w tym przypadku mogły przybierać formę wielopiętrowych wież.
Bierna obrona przeciwlotnicza: zespół czynności podejmowanych przez organy państwa w celu uchronienia ludności cywilnej i wojsk przed skutkami ataków lotniczych bez użycia broni. Uzbrojone wojsko bierze udział w czynnej obronie przeciwlotniczej, ta zaś ma za zadanie likwidację zagrożenia ze strony wrogiego lotnictwa.
Chodnik kontrminerski (przeciwminowy): tunel podziemny służący do umieszczania w nich materiałów wybuchowych celem wysadzania prac oblężniczych nieprzyjaciela. Chodniki kontrminerskie prowadzono przeważnie z przeciwskarpy fosy.
Czoło: część budowli obronnej zwrócona w stronę nieprzyjaciela.
Droga kryta: droga biegnąca przy skarpie fosy, od strony nieprzyjaciela osłonięta przedstokiem. Droga kryta służyła jako pierwsza linia obrony. Dodatkowo drogą krytą można było w sposób niewidzialny dla nieprzyjaciela, przemieszczać oddziały.
Działobitnia: stanowisko artyleryjskie z całym niezbędnym wyposażeniem.
Dzieło fortyfikacyjne: każdy pojedynczy obiekt umocniony lub zespół takich budowli.
Dzieło standardowe: powtarzalne dzieło fortyfikacyjne. W XIX stuleciu często używano zestandaryzowanych obiektów fortyfikacyjnych — schronów i fortów rozmieszczanych zgodnie wymogami terenu podlegającego umacnianiu.
Fort: samodzielne dzieło fortyfikacyjne, zdolne do obrony okrężnej, nierzadko łączące funkcję obrony przeciwszturmowej, bliskiej i dalekiej. Funkcjonuje najczęściej jako element zespołu – twierdzy.
Fortyfikacja: nauka o umacnianiu terenu i budowie twierdz służąca polepszeniu warunków obrony w obliczu ataku.
Fortyfikacja stała: obiekty realizowane już w czasie pokoju, wytrzymalsze, zbudowane z kamienia, muru lub betonu. Fortyfikację stałą uzupełnia fortyfikacja polowa.
Fortyfikacja polowa: obiekty najczęściej drewniano–ziemne, budowane doraźnie, według oddzielnych zasad.
Fosa: przeszkoda w formie rowu nierzadko wypełnionego wodą.
Front (bastionowy, kleszczowy, poligonalny): część obwodu obronnego zwrócona w stronę nieprzyjaciela; front taki był tworzony ze złożenia murów i baszt, kurtyn i bastej, bastionów (front bastionowy) i kaponier (poligonalny).
Galeria strzelecka: kryty chodnik wyposażony w strzelnice.
Galeria skarpowa: kryty chodnik przeznaczony do obrony fosy, w związku z tym wyposażony w strzelnice. Galeria skarpowa biegnie wzdłuż wału u podstawy bastionów lub kurtyn.
Galeria przeciwskarpowa: kryty chodnik przeznaczony do obrony fosy, położony pod drogą krytą, w przeciwskarpie, często z galerii przeciwskarpowych prowadzono pod przedstok chodniki kontrminerskie.
Kaponiera: skazamatowana budowla fortyfikacyjna, wtopiona w skarpę bądź przeciwskarpę, służąca obronie dna fosy, z której nie wystaje. W poligonalnym systemie fortyfikacyjnym, zwłaszcza w manierze nowopruskiej, kaponiery były wielopiętrowymi, wielozadaniowymi budowlami fortyfikacyjnymi mogącymi prowadzić ogień również na przedpole.
Kazamata: każde sklepione pomieszczenie forteczne odporne na skutki ostrzału.
Maniera fortyfikacyjna: odmiana systemu fortyfikacyjnego posiadająca charakterystyczne, lub nowatorskie formy, często związana z osobą twórcy (np. maniera Vaubana).
Międzypole: przestrzeń między dwoma sąsiadującymi fortami.
Międzymurze: niezabudowana przestrzeń między dwoma murami — zewnętrznym i wewnętrznym, wchodzącymi w skład zespołu umocnień.
Mur obronny: przeszkoda w formie ściany, często wyposażona w chodnik obronny z przedpiersiem na szczycie.
Napad: uderzenie zbrojne na wojsko, ludność cywilną lub obiekty przeciwnika, w szczególności kiedy są to garnizony, miasta lub obiekty stałe.
Napad powietrzny: napad realizowany za pomocą lotnictwa.
Napad atomowy: napad realizowany za pomocą broni atomowej.
Narys: jest to przekrój poziomy przez obiekt fortyfikacyjny lub zespół takich obiektów.
Obrona: jest to zespół czynności prowadzący do uniemożliwienia przeciwnikowi opanowania danego terenu i wykonania tym samym określonych celów.
Obrona czołowa, skrzydłowa, kleszczowa: obrona prowadzona z różnych części obwodu obronnego; czołowa — polegająca na rażeniu przeciwnika ogniem na wprost, skrzydłowa — polegająca na rażeniu przeciwnika z boków, kleszczowa — polegająca na rażeniu przeciwnika ogniem krzyżowym.
Obrona bliska i daleka: obrona bliska skupia się na obronie bliskiego przedpola, obrona daleka koncentruje się na obronie dalekiego przedpola. Pierwszą można prowadzić za pomocą nawet broni ręcznej, drugą można prowadzić wyłącznie za pomocą artylerii.
Obrona okrężna: obrona realizowana w ten sposób, że wokół dzieła fortyfikacyjnego lub zespołu takich dzieł nie ma takiego miejsca, którego nie można by ostrzeliwać — bronić z wnętrza umocnienia.
Obrona przeciwszturmowa: forma obrony polegająca na uniemożliwieniu przeciwnikowi wzięcia umocnień nagłym przygotowanym atakiem — szturmem.
Oblężenie: zespół czynności podejmowanych w celu zdobycia nieprzyjacielskiej twierdzy.
Orlyon (policzek): część bastionu będąca przedłużeniem czoła zasłaniającym działobitnie ukryte w barku.
Ostrzał terrorystyczny: ostrzał twierdzy mający zmusić obrońców do poddania umocnień na skutek zniszczenia obiektów cywilnych i wojskowych wewnątrz twierdzy.
Palisada: ściana wykonana z drewnianych, nierzadko zaostrzonych pali, wbitych pionowo w ziemię; stosowana samodzielnie w fortyfikacji polowej lub jako uzupełnienie obiektów fortyfikacji stałej.
Poterna: podziemny chodnik komunikacyjny.
Poprzecznica: odcinek na ogół ziemnego wału, prostopadły do przedpiersia, oddzielający od siebie stanowiska bojowe, jeśli są one zagrożone ostrzałem.
Profil: przekrój pionowy dzieła fortyfikacyjnego lub jego elementów.
Przedpiersie: osłona otwartych stanowisk strzeleckich, artylerii bądź piechoty od strony nieprzyjaciela.
Przedpole: teren położony bezpośrednio przed umocnieniami.
Przedsionek: kryta część schronu, znajdująca się przed zasadniczym wejściem do obiektu lub jego śluzy gazoszczelnej.
Przedstok: zewnętrzna część obwodu obronnego w formie przedpiersia opadającego łagodnie na przedpole.
Przedwał: wał wzniesiony między frontem bastionowym a przedstokiem, zaopatrzony w pozycje strzeleckie piechoty i lekkiej artylerii. Przedwał mógł zostać uformowany w słoniczoło lub przeciwstraż.
Przelotnia: kryte przejście chroniące wejście do schronu przed skutkami ostrzału, zwłaszcza przed wnikaniem do wnętrza odłamków.
Przeciwskarpa: ściana fosy od strony przedpola.
Redan: proste dzieło fortyfikacyjne zbudowane z załamanego czoła i otwartej szyi.
Reduta: dzieło fortyfikacyjne posiadające prosty, zamknięty narys, niekiedy zdolne do samodzielnej obrony okrężnej.
Schron: pomieszczenie lub zespół pomieszczeń służący zabezpieczeniu od skutków ostrzału; budowle ochronne, które nie spełniają wszystkich stawianych przed schronem kryteriów ochrony, nazywa się ukryciami.
Schron przeciwatomowy: schron zabezpieczający od skutków użycia broni atomowej.
Schron przeciwlotniczy: schron zabezpieczający od skutków nalotu.
System fortyfikacyjny: zestaw zasad służących tworzeniu dzieł obronnych zgodnie z wytycznymi teoretycznymi. Jeśli w zestawie tym dominują zasady maniery bastionowej, będzie to system bastionowy, jeśli samodzielne forty, będzie to system fortowy.
Śluza gazoszczelna: pomieszczenie w schronie uniemożliwiające przedostanie się do wnętrza obiektu gazów bojowych. Każda śluza zbudowana jest z pary drzwi — zewnętrznych i wewnętrznych.
Szyja: część dzieła fortyfikacyjnego od strony zapola.
Twierdza: teren chroniony zamkniętym obwodem umocnień lub zespołem dzieł fortyfikacyjnych.
Zapole: teren leżący za dziełem obronnym, od strony centrum twierdzy.
Zapora: przeszkoda zamykająca dostęp do dzieła obronnego realizowana w różnych formach (rowu, fosy, sieci kolczastej, wojskowych zalewów).